HIRUMILAKO MAMUAK: LEHENENGO KONTSEILARIA.

Neouville-Pin Longeko mendigunea osorik lurralde frantziarrean kokatzen da.Bere granito-gandorrak zeruaren aurka ebakitzen dira eta bere haranetan ezin konta ahala lakuen urdin eta berdeak dir dir egiten dute.

1787ko abuztuan Reboul eta Vidalek Turon de Neouvilleko tontorra zapaltzen dute. Haiek Neige-Vieille de Caplongue izena eman zioten. bere gidaria S. Guicharnaud izan zen. Bi adituen asmoa tontorrik altuenera igotzea zen; Neouvillera hain zuzen ere. Aldea ezagutzen duen edonor ez du haiek Turonen geratzeak harrituko, Hiru Kontseilari Mendiaren zeharkaldia saiatu gabe. Bestela, Neouvilleko Hego-Hegomendebaldeko ertzearen oinarrian kokatuko liratekeen. Neouville edo Pic d´Auberteko tontorra 60 urte beranduago zanpatuko da.1847ko uztailaren 10ean, Chausenquek, Bastien Teinturier gidariarekin batera, punturik altuena lortzen du Glera eta geroago bere izena emandako izena arrakalatik. Chausenquek 65 urte ditu.Jakinminez,ez Reboulek ezta Vidalek ere ez ziren Pirinioetako lehenego hirimilakoa igotzeaz konturatu; izan ere, hauek 1619 toesen altuera eman zioten Turoni. Hala da, oraindik urte batzuk falta ziren metroa luzaeraren neurri bezala har dadin.

Turon de Neouville Hiru Kontseilari Gainarekin lotzen duen gandorrean hiru muinoak aurkitzen dira, hiru aholkulariak, Robert Ollivierek "Guide de los Pyrénées Centrales II. alean" adierazten duenez hauek mendiari izena ematen diote. Hala ere, Henry Beraldiaren "Cent ans aux Pyrénées" liburuan esaten da izena horrela dela Baregeseko hiru ehiztariek Neouvilleko arrakalan bilera edo kontseilua egin zutelako. Hiru ehiztari hauek Hiru Kontseilari mendi tontorrera igotzean izango lirateke...eta Turonekin loturik gandorra behin ikusiz gero bide beretik bueltatu. 1891ko abuztueren 3 H. Brulle, Celestin Passet eta De Monts-ek gandor horretan zehar ibili ziren lehenengo aldiz. Haiek Hiru Kontseilari Gainari Petit Turon esaten diote.

1900 eta 1906 urte bitartean Leon Maury, Denis Eydoux eta Saint Saud konteak mendiguneko toponimoaren azterketa osoa egin zuten. mendi honen antzinako izena "Soum de Maniportet" zen,bere oinean zegoen glaziaren izena, hauxe baitzen. Maniportet pasabide txarra esan nahi du eta dudarik gabe Neouvilleko arrakalari erreparatzen dio. Izan ere, noizean behin Gleratik Cap de Long-era pasatzeko erabiltzen zen igarobide hori.Hainbeste aldiz bezala, ez zitzaien Commission de Topographie et de Toponymie de la Fédération de Sociétés Pyrénéistes egindako fundamentuzko aholkuei kasurik egin; horregatik antzinako izena galdu zen. Toponimo-lanen zehats mehatseko zerrendatzea L. Mauryren "Les noms de lieux des Montagnes Françaises", París, 1929.liburuan aurki daiteke.

Buysaren aparteko kotaren zerrendan ez da hiruretik ezta bat agertzen. Guk ordena gorakoa erabiliko dugu, horregatik mendebaldetik ekialdera izango dira: Lehenengo, Bigarren eta Hirugarren Kontseilari. Dena dela, aipatu behar da "Pirinioak 1000 igoera II.alea" agertzen den M.Angulok egindako krokisa Lehenengo Kontseilua dagoela 3010 metro eta 15 metroko gorunea izanik.

2007ko uztailaren 31n baieztatu zen muino hauen mendebaldena dagoenak, txikienak alegia, 3035 metroa dituela eta Turon de Neouvilletik banatzen den leporantz 32 metroko gorunea duela, beste alderantz, Bigarren Kontseilarirantz goruneak 14 metro dituela. Era berean, Bigarren Kontseilari neurtu zen, bere altuerak 3023 m. eman zituen, Lehenengo Kontseilarirantzko goruneak 18 metro zituen eta 9 metrokoa Hirugarren Kontseilarantzkoa, hurrenez hurren.

Hiru Kontseilari Tontorretik ikuspegia. Turonekin lotzen duen gandorra Lehenengo Kontseilaria orratza ikus daiteke. (egilea: Igertu)

trois Conseillers iparraldetik. Lehenengo Kontseilari tontorretik eskubira dago. (egilea: Igertu)

Ekintza hurrengo estekan kontsultatu dezakezue:
Igertu : Trois Conseillers

Datu teknikoak:

Primer Consejero :......... 31T x: 263972 y: 4746247 z: 3035
Segundo Consejero :........ 31T x: 264014 y: 4746280 z: 3039,1
Pico Trois Conseillers :... 31T x: 264120 y: 4746313 z: 3045

FTer (Fidelen itzulpena)

HIRUMILAKO MAMUAK:ALBAKO EKIALDE-EBAKORTZA

Alba mendi-tontor eta Albako Hortzaren artean Alba Beheko lepoa aurkitzen da.Hau Mendi Malditosen gandor luze nagusiko mendebaldeko muturrean kokatzen da. Lepo hori hegoaldetik Cregüeñako haranetik iparraldera Albako Comaren arteko pasabidea da. Jende gutxi ibiltzen da hortik, zeharkatzea erreza ez baita.Normalean Albako Goiko lepoa erabiltzen da zeharkatzeko.Lepotik bi aldetara bi orratzak aurkitzen ditugu: txikia mendebalderantz Alba tontorraren ondoan eta ekialderantz bi garrantzitsuagoak Albako Hortzara iritsi baino lehen eta irtengune bertikal lepo gainetik kokatzen dira.

Alba Ebakortzen iparraldeko ikuspegia, 1077. eta 1078. kotak.Albako Coma(Argazkilari:Mattin).

Buysaren liburuan "Pirinioetako Hirumilakoak" gainontzeko 1077. kota(mendebaldekoa) eta 1078.kota (ekialdekoa)agertzen dira eta Alpina kartografiaren arabera bere altuerak 3082 eta 3087 dira hurrenez hurren. Luis Alejosek, "Pirinioak Hirumilako Gida", gandorrako bi dorre aipatzen ditu. Miquel Capdevilaren liburuan "Hirumilakoak Hogeita Hamar Ihardunaldietan" Alba Hortzaren ondoan dauden bi orratzei Albako Ebakortzak deitzen zaie.Hauxe da guk hartutako izena. Gandorrarez kanpo ikusita bi muturtxo bikiek dirudite.1882. urtean Rusell izan zen lehenengoa Albako Hortzara igotzean, ez dakigu nor izan zen Albako Ebakortzetzara lehenengoa igotzean. Baina 1882ko uztailaren 27an Brulle, Bazillac eta Passet lasterka Maladeta Mendebaldeko gainetatik Alba Tontorrera 25 minututan joan ziren. Denbora izan ote zuten gandorra ikusteko?. 1930. urtean Arlaud eta lagunak ibili ziren alde horretatik. Armengaud eta bereak ere ibilia ziren 1954 eta 1955 urtetan.

Ebakortzen zooma iparraldetik ikusita(Argazkilari:Mattin).

2008ko abuztuaren 18an Cregüeñako harenetik igo zen Ekialdeko orratzaren gorunea neurtu ahal izateko. Neurketa honek 14 metroko desnibela eman zuen. Ekialdeko puntaren altuerak 3096,7 izanik. 2009ko abuztuaren 22an zuzen-zuzen Cregüeñako haranetik(zerbait zaila) Mendebaldeko Ebakortzara iritsi zen, bere altuera 3092 eta bi ebakortzaren arteko gorunea 8 metrokoa izan zen. Bi orratzen arteko pasabidea gutxi zaila da.Harria apurturik dagoenez Mendebaldeko orratzatik jaitsiera tentuz ibiltzekoa da. Harria antzekoa bada ere,eta gune zabalagoa denez, arrailotik errezagoa da. Ekialdeko orratzetik/orratzera jaitsiera edo igoera Albako Hortzatik banatzen den kanalatik doa, apurtutakoa da eta beti pasabide errezena bilatuz(erreza sailkatzen da).

Cregüeñako haranetik ikuspegia Ekialde-Ebakortza markaturik dago(Argazkilari:Igertu).

DatuTeknikoak:

Albako Ekialde-Ebakortza........................31T x: 305298 y: 4725361 z: 3096,7
Ebakortz-Hortz Arroila.............................31T x: 305307 y: 4725349 z: 3082,6

FTer (Fidelen itzulpena)

Hirumilako sailkatzeko Buyseren arauak.

Laurogeiko hamarkadan Lleidatik Feliu Izardek egindako hirumilako zerrenda zabaltzen da:Lleidako Centre Excursionistaren zerrenda, hain zuzen ere.Juan Buysek,belgiarra espainarra nazionalizaturik eta Bigarren Mundu Gerraren amaieratik Siuranan bizi dena, hobe dezakeela pentsatzen du.

Hirumila gorako mendi pirinioaren zerrenda osoa lortzeko. Gai hori interesatu zitzaion geroztik Juan Buysek, bere ustez, mendiek bete behar zituzten arauak ezarri zizkion bere buruari, zerrenda horretan sartzeko.

Zeintzuk ziren arau horiek eta nola sortu ziren ikus ditzagun.

1986an C.E.C.-ren Muntaya aldizkarian argitaratuko lehenengo ahaleginetik Buysek argi eta garbi zuen arau batzuk bete beha zituztela bere zerrendan mendiak onartzeko. Behin betirako zerrenda osatu nahi zuenez uste zuen askoz errazagoa izango zela arau inpertsonala jartzea mendi beraren lista egitea baino.Azken finean, arauei buruzko adostasun lortuz gero zerrenda bera bakarrik sortuko litzateke.

Horrela Muntanyan zerrenda egiteko oinarritzen den arau historiko-topografikoen zirriborroa aurkitzen dugu.

«1- Definizioagatik mendi baten punturik altuena bere tontorra da,orduan 3000 gorako tontorrak lehenengo mailan sartzen dira . Teorian gehienezko altueraren puntu bat duen mendi batek soilik gailur bat izango du( Pico de los Gemelos-ek 3160 metroko bi tontor izanik salbuespenak araua baieztatzen duena da.»

Lehenengo arauan ikus dezakegu , eta adierazgarria da, pico de los Gemelosen etorkizunerako polemika prest dagoela.

«2-Tontor edo konkor gailurrak ez direnak, hau da, mendi bateko goratzerik altuena, bigarren mailakoan sartzen dira, bai aurretontor, bai orratzak edo bigarren mailako puntak.

2.1- Arau honek salbuespen justifikaturik du, aurretontor, orratz, edo mutur batek( geografilkaki bigarren mailako izanik) izena dutenak Pirinioetako aintzindariek mendi izen bat jarri zietelako eta praktikan tradizionalki mendizaleek gailurrak hartzen dituztelako.

2.2- Gerta daiteke gailur ez den mutur batetik mendi-adar edo alboko kontra horma sortzen dira eta gainera, igoerako bidea baditu, hauek elementu erabakigarriak izan daitezke lehenengo mailako tontorretan sailkatzeko. Adibide argia Espalda de Aneto da.»

Buysek gehitzen du: «"Salbuespenei" buruzko desadostasuna edo eztabaidak posible direla.Egileak biak gutxi izango direla espero du. Bestalde, Buysek kontsultatuko sokakidei eta berak ez dute uste beste formula bat adostasunerako probabilitate handiagoarekin aurkituko luketenik.»

Argitalpen horri eta batez ere Roberto Ollivieren bitartekariari esker "Hirumilako taldea" sortzen da. Bi isurialdeko mendizalez osatuta dago talde hau. Hasieran, Frantziako piriniozale batzuek mesfidantza batzuk izaten dituzte Buyse Bigarren Mundu Gerran zehar Léon Degrelle naziaren agindutara aritu baitzen. Ravier bikiek errefusatu zuten talde honetan parte hartzea.

Taldeak eman zuen bultzada erabakigarria da. Izan ere, bi urteren buruan, 1988an, Pyrenees aldizkarian arau zehatzak argitaratzen dira iaia behin betiko zerrenda osatuz. Arau berriak hauxe dira:

«1-Edozein gain, bere altuera 3000 metro gainditurik, hirumilakoa izan dadin eta Pirinioetako hirumilako katalogoaren barruan onar dakion hurrengo baldintzak bete behar ditu:
- Behintzat gaurko mapa batean agertzea edo gida batean aipatu izana.
- Bataiatu izana, hau da, izen bat izatea.

2- Onartutako hirumilakoak sailkatuko dira, bere ezugarrien arabera, hurrengo mailetan:
2.1- Lehenengo mailan sailkatuko dira eta gailur nagusi izena emango zaie:
a) Mendi bakoitzeko punturik (eta bakarrik) altuena direnak(zerrendan PCM inizialak agertzen dira), eta
b)Mendiak ertz korapiloa direnak eta mendiko ertzetan edo ertzak lotzen duen gandorrak kokaturik daudenak, horretarako gutxienez hiru ertz izan behar dituzte eta gainera tontorretik denak jaitsi behar dute eta isurialdeak mugatu behar dituzte(zerrendan NA inizialak agertzen dira).
2.2-bigarren mailan sailkatuko dira eta bigarren mailako izenarekin agertuko dira: 2.1.araua bete ez duten gainek (aurregailur,puntak eta orratzak nagusiki).

3-Gidetan edo mapetan agertzen diren hirumila gorako kotak, baina izenik ez dutenak aparteko kotak esango zaie eta berezko zerrendan agertuko dira aipatutako izenarekin.»

Era berean,aldi baterako xedapen gehigarriak, soilik aukera honetan,aparteko kotei izena ematen utziko die. Kota hauek taldearen araberako 2.arauaren ezaugarriak izan behar dituzte eta anonimoak izan behar dituzte.Xedapen honek aukera ematen du kota hauek berriro Katalogoan sartzeko.

«4-Aparteko koten errolda egin eta gero hainbat gainek bigarren mailako ezaugarriekin dutela konturatzen dira, baina ezin direla bigarren mailako kotak bezala onartu izena ez baitute. Gehienezko erakiagatik guk geuk behin behineko izena emango diegu(identifikatu ahal izateko), hau egin ondoren bigarren mailako sailkapenean sartu daitezke.
...
Helburua bete da aipatutako xedapenaren aplikaziori esker aplikazio hori bakarra izan dela eta sekula ere erabiliko da berriro. Etorkizunean hirumilako berriak izango dira 1.araua bete direnak.»

Pyrénées 154 aldiakariak Juan Buyseren hirumilako zerrenda duena.

Hirumilako zerrenda argitaratutakoan (hori 125 tontor nagusi, 70 bigarren mailakoak eta 70 aparteko kotez osatuta dago) sortzen diren arazoek hirumilako taldea desegiten dute. Zeintzuk ziren desadostasunak? pico de los Gemelosen aintzinatik zetozen polemikarekin batera Buysek aukeratutako izenak bataio berriak egiteko.

Pico de los Gemelosen izena ematen zaien kotei izena aldatu zien. Horrela 3125 metroko kotari (Gemelo Norte) izen berria jarri zioten Pico del Veterano(Buyseren goitizena) deituz, eta Gemelo Sur izenaren ordez Pico de los Gemelos deitu zioten, Jean eta Pierre Ravier anaia bikiak gogora ekarriz, baina hauek izen hori errefusatu zuten. Monte Perdidoko ekialderanyz dauden bi mutur Picos de Baudrimont izendatu zituzten, punta horientzat FAMek Rabada eta Navarro izenak proposatzen zituen. Pico de Portillon Ooren ordez Robert Ollivier izena jartzen saiatu ziren; oso zorrotz Robert Ollivierek berak errefusatu zuen. Seil dera Baquotik gertu dagoen mutur bat Audobert izendatu zuten. Aurreko kasuan bezala interasdun bera ez zen ados egon.

Pyrénées aldizkarian agertzen diren arauak Pirinioetako hirumilakoak 1996ko liburuaren lehenengo argitalpena. Data horretarako hirumilako taldearen hondarrak baino ez dira geratzen. Aurreko antzekoa baita ez dugu berriro arautegi errepikatuko.

Juan Buysek egindako liburuaren azala. 1990ko lehenengo argitalpena.

Juan Buysek egindako liburuaren azala.1991ko argitalpen frantsesez.

1993an, liburuaren 3. argitalpen gaztelaniaz, katalogoan hirumilako zenbakia 196tik 212ra pasatzen dira. Arautegian berri bat garrantzitsua sortzen da lehenengo artikularen barruan:

«1.3-Tontorretik abiapunu izanik soilik beheranzko ertzak izatea. Hauek jaitsiera amaitzen edo mozten den balizko sokokunean eta tontorren arteko 10 metroren bat gutxiengo desnibela izan behar dute.»

Xedapen berriak, tontor berriak katalogoan sartzean, gorunearen.kontzeptua agertzen da. Arau berri honek lehenngo liburaren zerrenda biribiltzeko erabiltzen da. Izan ere, 24 tontor berriak gehitzen dira eta era berean ,8 kentzen dira.

Juan Mari Feliuri esker jakin dugu Henri Baudrimontek 10 metroko gorunea jarri zuela.

Juan Buysek egindako liburuaren azala.1993ko hirugarren argitalpen.

Arau berri honek indarrean jartzean bi gauza erakusten dizkigu:
a)Erabilera bakarreko xedapen gehigarriaz baliatu zela tontor anonimoak bataiatzeko eta katalogoan sartzeko, bigarren aldiz erabili dela 24 tontor izenda ditzatela.Nork nahi du berriro ez erabili? Zelan existitzen da?. Baina desagertuko balitz, 1. artikulua ez luke zentzurik izango: hirumilakoaren izena Pirineismoaren historiatik dator, baina Pirineismoak dena aurkitu edo izendatu du?
b)Behin izen bat izatea edo mapa edo gida batean agertzea ez dira elementu erabakigarriak, soilik baliozko printzipio bezala gorunea geratzen da. Horregatik, ezin da baieztatu behin betirako zerrenda izango denik.

Zerbait antzekoa pentsatu behar zuen Buysek, 1998ko liburuaren bostgarren argitalpel gaztelaniaz 530. orrialdean idazten du:
«Baina galdera bati buruzko irakurlearen atentzioa eskatzen dut: urte askotan zehar Pirinioetako komunitateak onartutako eta erabilitako tontor errolda balizko bilaketek alda lezakete. Uste dugu ezeztz, horregatik argitaletxearen eta UIAA-ren lortutako adostasun lortzen saiatu gara...»

Hala da, Buyse UIAA-k bere zerrenda onartzen saiatzen da eta 1995ko irailaren 14an Claudio Abächeli doktoreak bidalitako gutuna erakusten da. Horrez gain, 1995ko abenduaren UIAAren 152 zenbakidun Buletinean hirugarren argitalpen agertzen zen zerrenda kaleratzen da.

Nolabait gehitze berriei zerrenda ixten saiatzen da eta gehitze hori gertatzekotan soilik zerrendaren kanpoko eranskin batean sar litezke.

5. argitalpean Buysek sumatzen du hamar urtero erroldaren berrikustea egin behar dela, hurrengoa 2002 rako izango zen. baina Buyse adinekoa zenez bi koordinaileengan pentsatzen du bere lana jarrai dezaten, isurialde bakoitzerako batean: hegoaldetik J.M. Feliurengan, iparraldetik Jean Louis Araujoengan. Siuranan 2002ko uztailaren 26an hil zenetik Buyse bere lana behin betirako ete egin zen.

FTer. (Fidelen itzulpena)

2016ko apirilaren 12, Adendan.

Orain dela gutxi, 2016ko urtarilarean, liburu bat Juan Buyseren militanzia naziari buruz gudan eta aurreko urtean zehar kaleratu dute. Liburu horrek, sarrera hau argitaratzean unean, egindako baizeztapena argitu egin du. Garai hartan erabiltzen genuen informazioa 1989ko urtarilaren ezkutitzatik zetozen. Horretan, Ravier anaiek taldea uzten dutela esaten diote Buyseri. Han Léon Degrelle nazi belgiar liderra aipatzen da. Buyseren erantzuna saiatzen da justifikatzen bere aurreko jarrera, esanez, komunismoaren aurka borroka boluntario gisa izan zela Ekialdeko frontean.

Argitaratu liburuak Juan (Jan) Buyseren benetzako iragana argitzen du bera saiatu zena izkutatzen. Baiezta daiteke, Buyse ez zen Degrelleren esanetara egon eta Ravier anaiek ondo egin zutela, egia osoa ez jakin arren, bere harremanak apurtzean.

Liburua, katalanez idatzita, guztiz gomendarria da, gaian sakondu nahi duenarentzat, da:
ORENSANZ, Toni. El nazi de Siurana. Barcelona, Ara Llibres, 2016, 291p + argazkiak.

FTer. (Fidelen itzulpena)

HIRUMILAKO MAMUAK:MARBOREKO TUQUETA

Hirumilako mamua aurkitzeak behaketa zorrotza lekuan bertan eskatzen duela, ezkuta edo ikusezinako orratzaren bila eta inon ez agertzen dela pentsa dezakegu. Hori ez da guztiz egia. Blogaren sarrera honetan aztertuko dugun gorunaren kasuan adibide argia da.

Marbore, Urjauziko tontorrak eta Zilindroa osatutako triangeluan eremu zabala dago, inoren ez lurrean. Honek hirumila metrotako altuera du eta leizez,dolinez beteta lur karstikoa da. Era berean, lur karstiko honetan higatzeak sortutako mendibizkarrak agertzen dira, aparteko kotak:1024,1025,1030 eta 1031. Kota hauek triangularen hegoaldeko aldea osatzen dute. Hiruki honen gutxi gorabeherako erdian Arazas erreka iturburua kokatzen da eta han bertan desagertzen da ehunka metro berago berriro sortzeko. Isubide horretatik gertu, Goriztik Marbore tontorrera doan bide arrunta pasatzen da.

Gertatzen da Buysaren liburuan 1031.aparteko kota bistan dagoela; baina ez du atentzioa ematen. Ez dugu mendi arruntan pentsatu behar, kota morrenika baita edo beste modu bat esanda glaziar batek egindako higaduraren arrastoa da. Gaur egun glaziar hori desagertua da eta bere garaian Marboreko Zilindroaren mendebaldean kokatzen zen. Hain laua da ezen mapeten sestra-kurbetan soilik nabarmentzen den. Hau jakiniz gero,bazen garaia lekuan bertan ezagutzeko kota honetan zertan datza.

(1031.kota IGN-aren mapan)

2006ko urriaren bukaeran 2800 metrotako gora elurra dago.Tenteseko lepotik abiatzen gara egunsentiarekin batera Roldaneko arrakalara iristen gara.Marboren hegoaldeko terrazetatik zeharbidean jarraitzen gara Marbore tontorreko sarbidea lortu arte. Gure aurrean ehun metroko paretak ixten du 1031.kotaren sarrera zuzena.Eskubira alderatzen gara Zilindro eta hegomendebaldeko Pitoiaren arteko lepotxora igotzen den kanalarantz. Berehala, malda gora joanik, gure ezkerrerantz abiatzen bagara 1031. kota eta Zilindroaren arteko lepora irits gaitezke. Hemendik malda suabe batetik punturik altuenera heltzen gara.Hamar metro gorako gorunea dagoela baieztatzen dugu, mapak esaten duen bezala. Kota eta Marbore tontorraren arteko dagoen amildegi txiki batetik jaisten gara. Prames kartografiaren arabera:Tuerta kanala. Igoera honen zehats mehatseko deskribapena 2007ko Pyrenaica aldizkariaren 230.alean irakur daiteke.

2007ko abuztuan GPSaren bitartez kotaren gorunea neurtzen zen 12 metrokoa izanik.

(1031.kota Zilindroren maldatik ikusita)

Kota hori identifikatu ahal izateko "Marboreko Tuca" izena proposatu genuen. Aragoiko piriniozale batek jakinarazi zuen Tuca hitzaren esanaia tontorra dela. Hori dela eta, Marbore tontorrarekin nahasketa sortzen da. Hori ekiditeko eta Pramesen erabilitako toponimiaren arabera izenarik aproposena Begibakarreko kanalaren Tuqueta edo Marboreko Tuqueta izango litzateke.

Harritzekoa da, nahiz eta aintzinatik alde hori oso ibilia izan, Frantziatik Monte Perdidoren sarrera arrunta dela gogoratu behar da eta gorune honen aipamena ez dagoela, guk dakigunetik behintzat.

(Zilindroaren hegomendebaldeko Pitoitik panoramika hartuta(egilea: Mattin)

Datu teknikoak (Gorka Azkarate)

Marboreko Tuqueta:.................... 31T x:255877 y:1730391 z:3095
Zilindro eta Marboreko Tuquetaren arteko lepoa: 31T x:... y:... z:3083

Fter (Fidelek itzuli du)

HIRUMILAKO MAMUAK:HEGOALDEKO ARGAROTA

Pirinioetako erregearen tontor bertatik, Anetotik,hegoekialderantz bizkarhezur luzea ikusten da, Montes Malditos-en zeharkakoa da, honek mendebalderantz Coronaseko eta ekialderantz Llosaseko goi isuri periglaziarrak banatzen ditu. Gandor honek, hegoaldeko muturretik Piton de Llosasetik (2899m.) alegia,Vallibiernako harana menperatzen du eta zenbat arrakala eta orratz ditu. Multzo osoari Llosaeko gandorra esaten zaio.

Bere arrakal nagusien arteko, Piton de LLosasen azpian dagoen beheko arrakala eta Anetoren azpian dagoen goiko arrakala bigarren mailako hainbatarrakalek Llosaseko gandorraren ertza mozten dute. Hauek 3000 eta 3100 metroen arteko altuera dute. Zati honetako orratz erakar garrienak 1913ko udan Henri Brulle eta bere semea Rogerek, Germain Castaigne gidariarekin batera,esploratu zituzten lehenengo aldiz. Bi orratz garaien tontorretara igo ziren eta 1914ko CAF-en urtekarian Le Bondidierrek Anetora igo ziren lehenengo bi mendizaleen izenekin bataiatzea proposatu zuen, hau da, Franqueville eta Tchihatcheff. Brulleren taldeak ez zuen denborarik izan lan osoa amaitzeko; izan ere, hegoaldegoa dagoen orratzaren tontorra artean zapaldu gabe zegoen. 1920an Jean Arlaud eta Henri Sabadiek lana bukatu zuten eta orratz honetako Argarot izena proposatu zuten, lehenengo igoeraren gidaria izan baitzen. Hortik aurrera, bezero eta gidariaren izena lotuta geratu ziren (Alberto Martinez Embid. Aneto,monarca del Pirineo. 2002 Desnivel argitaletxea).

Iparraldeko orratza, Franqueville izenekoa, gandor estu eta luzeko punturik altuena da; erdikoa Tchihatcheff orratzak itxura monolitikoa du; hegoaldekoa edo Argarotek itxura trinko eta zabalagoa ditu eta ezaugarri berezia du: bi tontor ditu. Gaur egungo hirumilakoen bilatzaile batzuek xehetasun hau kontuan hartu dute, esate baterako, Miquel Capdevila, Luis Alejos eta Hipolito Maeso zena 1999an Pirinioetako hirumilako guztiak igo zenean. Guztiek bigarren mailako Argarot orratzaren gorune nabarmenik aipatu zuten, hau tontor nagusitik hegoalderantz dago.

Ertza eta Orratzak Coronas-eko isurialdetik ikusita.

Bigarren mailako tontor hau berezia da guretzat, zeren bere neurketa egitean gure taldearen hezia izan zen. 2007ko udan laukote batek, Mendiak eta Pirineos 3000 foroetan parte hartzen dutenek, Llosaseko ertza egin nahi zuten. GPS gailuen bidez kotaren gorunea neurtzea proposatu nien. Hau Juan Buyseren zerrendan 1101 gainontzeko kotaren izenarekin agertzen zen.Horrela, uztailaren 1an egin zuten eta emaitzak aipatutako mendizaleek batera hartzen dituzte hautemanak. Bi tontorren arteko lepotxoan goruneak 13 edo 14 metro ematen ditu. Argarot Sur proposatuko izena Miquel Capdevilaren liburutik: Los tresmiles en treinta jornadas hartzen dugu.

Hegoaldeko Argarot eta Argaroten bide arrunta berdina da.Llosas behe arrakalatik edo Coronaseko alde gertutik ateratzen denean erraz igotzen da Hegoaldeko Argarot tontorrera. Argarot tontorra zapaldu nahian hortik igotzen dena ia ziur Hegoaldeko Argarot tontorrean egon dela.Bere tontorra granitozko harri zabala da eta Argaroterantz eskaloi txiki bat du erreztasunez jaisten dena.

Argarot Sur tontorraren gainean.

Gainera, sakonean ikerketa egiten denean, edozein unetan ustekabea sortu daiteke. Gps gailuek emandako emaitzak aztertuz gero Alpinako mapetan orratzen kokapena oker zegoela konprobatu genuen. Akats erabilitako kartografia oinarritik dator, IGN espainarratik hain zuzen ere, non egiaztatu genuen ez zela Erdiko orratza edo Tchihatcheff agertzen. Orduan orratz bat falta da mapetan. Alpina argitaletxek hiru orratz irudikatu nahian base oker erabiliz Tchihatcheff orratza Argaroten lekuan kokatzen zueneta Argarot orratza non? noski Hegoaldeko Argaroten lekuan. Berehala, gure datuak argitaletxeri komentatu genizkion, eta honek modu onez hartu zuen. Hori dela eta, 2008 urtetik aurrera ondo kokatzen ditu hiru orratz eta Buyseren 1011 gainontzeko kotari Hegoaldeko Argarot izena ematen dio.

Markatutako Waypoint-ak Alpina-ak argitaratutako mapa zaharraren gainean. Ikusi ahal da orratzen kokapena ez dela egokia.

2008ko Uztailan argitaratutako Alpinako mapan orratzen kokapena dagoeneko zuzenduta da.

Hurrengo esteketan ekintza kontsultatu dezakezue
Mattin :Llosaseko ertza
Igertu :Llosaseko ertza

Datu teknikoak :

Hegoaldeko Argarot :......................31T x: 306948 y: 4721922 z: 3039,1
Hegoaldeko Argarot-Argarot arrakala :..31T x: 306956 y: 4721959 z: 3024,9
Argarot Orratza :................. 31T x: 306955 y: 4721997 z: 3040,3
Argarot-Tchihatcheff arrakala : 31T x: 306990 y: 4722029 z: 3013,1
Tchihatcheff-Franqueville arrakala : 31T x: 307041 y: 4722053 z: 3015,5
Franqueville orratza :............31T x: 307122 y: 4722076 z: 3068,6

Fter (Fidelek euskeratua)

GORAGUNEAREN ARAZOA.

Edozein mendilerroren edozein zerrendak arazo larria aurkitzen du: izaditik datorren dena sistema kaotikoa da. Zerrenda baten premisa ikasitako unibertsoa antolatzea da eta bere izaera baitan, kaosaren antolatzea ez da batere erraza.

Sistema hauek ezaugarri batekin datoz: urrutitik ikasitakoek ematen dute ordena dutela non puntu nabarmaenak erraz antzematen diren. Hurbildu garen neurrian, hau da, neurketaren eskala xehetasun gehiago egiten denean, urrutitik ikusten genuen ordenak elementu antzekoak ditu. Egia da garrantzi gutxiagoak direla, baina errealak azken finean. Horrela infinituraino jarrai gintezke. Sistema kaotikoei buruzko ikerketa berrietan, hauek grafikakalki fraktalen bidez irudikatzen dira. Mendilerroa fraktal baten adibide argia da. Soilik, eskalari muga bat jarriz gero, interesatzen zaizkigun elementuak zenba genitzake.Eskala honetako edozein aldaketa kontuan hartu behar diren elementuak aldatuko dira.

Hau jakinik, argi eta garbi ikusten da non dagoen koxka mendi zerrenda egitean. Mendiaren definizioa erabilitako eskalarekin batera aldatzen da. Munduko mendi zerrenda batean Pirinioetan bi dozen mendi baino ez lirateke agertuko.Baina, Pirinioetako mendi zerrenda baldin bada, ehunekoak izango lirateke. Zehazten dugun heinean, bigarren mailako mendiak gero eta garrantzitsuagoak dira. Pirineismoa hasi zen geroztik mendietako punturik garaiena lortzen ahalegintzen da. Horregatik, punturik altuenak ikertuko ditugu. Aurre-pirineismo denboraldi luzean zehar, Midi d´Ossauri ematen zitzaion izena urrutitik ikusten zen bi tontor nagusiak nabarmentzeko erabiltzen zen: Jean eta Pierre. Inori ez ziztzaion tontor horretaz ezer gehiago interesatzen. Pirineismoarekin batera, mendi hori esploratu zen eta bi puntu garaienaz aparte hainbat puntu berriak agertzen dira: Pointe d´Aragon, Pointe de France, Aigulle Jean Santé, Doigt de Pombie, Main de Pombie, Piton Sud-Est...Mendia ikusten da beste eskala ezberdin bat erabiliz.

Gure ibilibidean jarri dugun muga altuera, hirumila metrokoa ,garrantzi gutxikoa dela jakinarazi behar da. Pirinioetako bimilakoak edo tontor guztiak zenbatzean gauza bera gertatuko litzateke.

Historikoki Pirinioetako hirumilakoek garrantzia hartu dute aurreko piriniozaleek aipatzen dituztenean. Zerbaitek izena duena existitzen da. Askotan, izen izateak es du zer ikusirik nagusitasun orografikoarekin, baina bai mendia bataiatu zuen pertsonaren animorekin. Lorenzo Almarzaren lehenego hirumilako zerrendan tontor nagusi batzuk falta badira ere, hala nola Culfreda edo Batua, Pico de Infierno-ren hiru gailurrak aipatzen dira. Arazoia?. Mendi honetako Russellek egindako deskribapena.

Oinarri honekin es da harritzekoa hirumilako zerrendak egiten dituztenen arteko eztabaidak oso arruntak direnik. Orografiak ez du laguntzen eta gizakien iritzi desberdinak ez dira erreferentzirik onena adostasun lortzeko.

Orduan zentzuzkoa dirudi, parametro neurgarria aukeratzea eta aldi berean behaketaren beheko muga erabilgarria izatea . Zerrenda ezberdinek hainbat parametro proposatu dute, adibidez, altuera, isolamendua, nagusitasuna,...baina badago bat zerrenda guztietan errepikatzen dena: GORAGUNEA, hau da,hartutako gailurraren eta arrakala edo leporik garaienaren arteko altueraren aldea eta tontor altuagoa lotzen duena.

Buysaren bigarren hirumilako zerrenda agertu arte ez zen gorunea agertu. Honetan 10 metroko goragunea sortu zen. Zergatik hau eta ez beste bat?. Alpeetako laumilako zerrendaren kasuan 30 metrokoa aukeratu zen, garai hartan sokaren luzaera horixe baitzen. Erantzunaren bat susma daiteke. Gorune handiagoak gailur zenbakia nabarmen jaitsiko luke, batzuk izenarekin desagertuz.Tontor batzuek gutxiagatik betetzen dute jarritako araua,bere inguru osoan 10 metroko jaitsiera izatea. Adibidez, Pic Maubic Pic Long-enekin alderatzen bada edo Pico Maldito Punta d´Astorg-ekin konparatzean.Dena dela, Alpeetako zerrendan ere salbuespen aurkitzen dira, esaterako, Courmayerko Mont Blanc-en kasuan Mont Blanc-ekin alderatzean bere desnibela ez da 10 metrotara iristen. Historia eta izena oso garrantzitsuak dira.

Hamar metroko goragunea gutxi dela pentsa daiteke.Baina hori da ikusten dugunaren arabera, muino batek hamar metroko goragunearekin urri dirudi, adibidez Tuca del Collado de Coronas; baina orratz itxura baldin bada, Gendarme del Albaren kasuan,gauza guztiz desberdina da eta honek errespeto ematen du.

Orduan zer daukagu?. Duela berreun urteko pirineismoaren historia bat, denbora honetan aipatutako mendi zerrenda eta faktore neurgarriak Historiaren gehiegikeri batzuk zuzentzen dituena. Hori bai faktore hori zehaztuz gero ematen du, baina aldi berean kentzen du.

Paisaje fractal generado con el programa Terragen.

Fter (Fidelek euskeratu du)

LORENZO ALMARZAREN HIRUMILAKO ZERRENDA (1932)

Bere liburuan hiru milako zerrenden historia kontatzean Juan Buysek esaten du hirumilako zerrendarik zaharrena Unio Excursionista de Catalunyak 1935eko ekainean argitaratu zuena dela.

Halaber, 1968an Montañeros de Aragon-en aldizkaria agertu zena ere aipatzen du. Bigarren honi buruz , bere harridura erakusten du Buysek; izan ere, orain dela gutxiko zerrenda honetan aintzinako izen eta altuera arraroak agertzen dira. Gehiago ikertu behar izango nuke . Amoltsuki Alberto Martinez Enbidek esan digu bezala zerrenda hau beste batena zaharragoa kopia da. Zerrenda hori 1932 urtean kaleratu zen . Horregatik azken zerrenda hau hirimilakoa lehena da.

Lorenzo Almarza Mallanak, Montañero de Aragon mendiko klubearen sortzailea, aipatutako zerrenda egin zuen. Jatorrizko argitarapena 1932ko ekainean Aragon aldizkariaren 81. zenbakidunean kaleratu zen.

Montañeros de Aragon-en zuzendaritza taldeak zerrenda honi buruzko emandako hitzak ikus ditzagun.

“Piriniotan zeregin egiten dugunontzat ekimen zoriontsua sortu da. Ekimen honek eredu, ekintza eta berotasunak aldatzen ditu. Lorenzo Almarza jaunak, gure ohorezko presidentea eta Pirinio aragoiaren benetako patriarka, jarraian zehazten diren azalpen eta araudien bitartez trofeo bat abian jartzen du 3000 metrotako gora duten mendi ibilbidetan puntu gehien lortutakoari saritzeko.

Froga honek eremu pirineistan hain garrantzi handia du, ezen trofeo honi babesa emateak, gure ohorezko presidenteak eta”Montañeros de Aragon” mendi taldea elkarrekiko ditugun maitasun eta harreman estua agerian geratzen baita.

Kiroltasunean sortutako sariak mendiko kluben kideen arteko lehiakortasuna sustatuko du Aragoiko goi mendiko esparruan. Montañeros de Aragon taldea, gaur inoiz ez bezala, oso harro sentitzen da bere lana goratzean ikusteaz. Izan ere, iniziatiba honek beti izadiarantz eramango gaitu.

Gure ohorezko presidentearentzako betiko debozio eta laudorioak.

Montañeros de Aragon zuzendaritza taldea.”

Nor esaten du mendiko lehiaketa zerbait berria dela? .Hala da, trofeo bat ematen duen lehiaketak: Aragoiko hiru milako kopa Almarza. Horretarako 3000ko aragoiar eta mugatik gertu dauden frantziar batzuen zerrenda bat egiten da.
Lorenzo Almarzak hirumilako zerrenden etorkizuna susmatu izan behar zuen, adierazten baitzuen:” Lehengo aipatutako mendien zerrenda argitaratzen den lehenengo aldiz da. Ez dut espero ez zuzentzea ezta handitzea ere; soilik esango dut mendi gehienak igo dudala eta ez dudala haiei emandako altuera baieztatu, baizik eta ikasketa eta plano ezberdinetatik atera ditut. Sarritan desadostasunean zentzuzkoagoa uste nuena aukeratu dut. “Groupe des Jeunes”-en barruan Jean Arlaud eta bere lagunek egindako lanan oinarritzen da lehiaketa. Hau da, altueraren arabera puntuazioa ematen zaio mendiari, baina, neguko igoera baldin bada edo tontorrean erregistro liburua kokatzen bada puntuazioa handituko da.

Besterik gabe Pirinioetako lehenengo hirumilako zerrenda aipa dezagun

Aneto	3404
Posets	3371
Maladeta	3354	(Maldito tontorra)
Perdido	3352
Cilindro	3327
Maladeta - E	3312	(Maladeta tontorra)
Vignemale	3298
Tempestades	3289
Sum de Ramón	3259	(Soum de Ramond)
Marmore	3253	(Marboré)
Corbillone	3246	(Cerbillona tontorra)
Espadas	3226
Central	3223
Perdiguero	3220
Oo	3220	(Gourgs Blanc tontorra)
Montterran	3218	(Montferrant tontorra)
Maladeta - O	3204	(Baliteke Sayo tontor izatea)(Mendebalde Maladeten tontorraren bat)
Rousell	3201	(Russell tontorra)
Cuello de Alba	3201	(Baliteke Mir tontor izatea)
Petard	3178	(Bachimala handia)
Munia	3150
Balaitus	3148
Pie	3147	¿?
Taillon	3146
Sierra Morena	3144
Royo	3130
Tapou	3121
Epaule	3118	(Marboreko bizkarra)
Diente de Alba	3114
Maupas	3110
Pico de Alba	3096
Trumuse	3086	(Troumouse tontorra)
Infierno	3081	(Erdi Infiernoko tontorra)
Araguells	3077
Pie del Infierno	3073	(Mendebalde Infiernoko tontorra)
Valibierna	3067
Fondella	3064
Baquo	3060
Arollas	3060	(Ekialde Infernuko tontorra)
Boum	3060
Eriste	3056
Cuello M Perdido	3049	(Baudrimont tontorraren bat izan liteke)
Arruye	3039	(Mount Arrouy Tromouseko zirkoan. 2888 metroko altuera)
Gabieton	3033
Carmo Negro	3030
Beraldi	3026
Peña Blanca	3025	(Peña Blanca tontorra Troumuseko zirkoan 2905 metroko altuera)
Algas	3025
Niscle	3020	(Punta de las Olas)
Baccimalle	3020	(Cuspide de Bachimala, Gran Facharen beste izen bat da)
Tours	3018	(Torre de Marbore)
Torreta	3012	(La Forqueta)
Lausseras	3010	(Robiñera)
Casco	3006
Gran Fach	3006	(Gran Facha)
Mulieres	3005
Bachimale	3000	(Abeille tontorra)

Azkenean 57 tontorrak dira, batzuk kokatzea oso zaila da. Jatorrizko altuera eta idazkera errespetatu da eta arazo gehiago ematen duten kasuek gaurko izenak adierazten dira.

FTer (Fidelek euskaratu du)

Pirinioetako Hirumilakoak.

Orain dela 35 milioi urte tektonika-mugimenduek iberiar plaka eta euroasiar plakaren arteko talka sortu zuten. Talka honen ondorioz, tolestadura batek mendikate berri bat eragin zuen, hau da, gaur egun ezagutzen ditugun Pirinioak.
Milaka urtetan zehar ez ziren Pirinioetako hirumilakoak existitzen. Tontorrak han zeuden baina inork neurtu ez zituenez guztiz ezezagunak ziren. Antzinako herrietatik, mendikate horien erdialdean bizi zirenentzat edo urrutian ikusten zituztenentzat, baziren besteen gainetik gelditzen ziren mendi tontorrak, normalean, urteko sasoi gehienetan elurtuak ikusten zirenak alegia. Mendi itxurek edo mendi elkarketek izen ezberdinak iradoki zizkieten, baina antzinatik erabiltzen ziren mendibidetatik kanpo ez zen mendikateko haran eta tontorren egitura konplexua ezagutzen. Mendietatik gertu bizi ziren biztanlek ezaguera hori zuten eta urteko garaiaren arabera hauek nahiko lan zuten mendiko baliabideak ustiatuz.
1799ko Frantzia iraultzailean “pisuak eta neurketako sistema metrikoa” zehaztu zen. Hortik aurrera, apurka apurka zabaldu zen eta 1849an Espainako erresumetan onetsi zen. XVIII eta XIX. mendeetan egindako lan topografikoekin batera zenbaki borobilek eragiten duten lilurak Pirinioetako hirumilakoak sorarazten ditu. Mendi hauek, lehenengo ofizial geodesikoek egindako zerrendetan eta gero kartografoek egindakoetan, agertzen dira. Han daude arrotzak, baina aldi berean ezagunak iruditzen zaizkigun izenekin, altuera gutxiagoko tontorrekin nahasturik, mendizale hasiberriengandik aurkituak izan daitezen. Eta hauek dira, iparraldeko isurialdetik hasi eta beste leku askotan bezala, lehenengo begirada batez, eta gero pausuen bidez, tontor altuenetara zuzenduko direnak.

Hirumilako zerrendak
Pirineismoaren berreun urteetan zehar zerrenda luzeak egin dira. Ezaugarri bat dute denen artean, aurrekoan sustatzen dira tontor batzuk gehituz. Ulertzekoa da, gai honi buruzko ikerketa sakonik ez baitago. Konplexutasun orografikoa oso handia dela eta, begien aurrean agertzen den tontor batek beti du zerrenda batean agertzeko aukera; zerrendako beste tontorren adina baita. Horrela, zerrendako hirumilakoak metatuz, kopurua handiagotzen doa. Ezagutzen ditugun zerrendak blog honetan argitaratuko ditugu. Oso interesgarria da ikustea denbora igaro ahala, nola gertatzen diren zerrenda edo “tontor berrien” bereizketak.

Le cirque de Gavarnie, dessin de Franz Schrader d'après nature. Nouvelle géographie universelle, t.2: La France, 1877.

FTer (Fidelek euskaratu du)

Lehenengo mugarria.

1787ko uda, Oncet lakuan.

Orain dela urte bat Michel Gabriel Paccard eta Jacques Balmat-ek Mont Blanc gailurra, garai hartan mendi sardiniarra, zapaldu dutela. Era berean, duela urte bat ehunka toesetara(oraindik ez dago metrorik) han, non Bizkaiko golkuak bere bihurgunea egiten duen, gizon batzuek bidaia lilurgarri baten oinarria neurtzen dute. Mugetako komisioa martxan jarri da. Bere misio, 1659ko Pirinioetako hitzarmenaren sortutako Espainia eta Frantziaren arteko muga kartografiatzea da. Faisaiak uhartean, non Bidasoa ibaia itstsoratzen den, monumentu txiki batek hitzarmenaren sinadura gogoratzen du.

Mediterraneoaraino egingo duen bidaiak, Pirinioak lehenengo aldiz neurtuz, soilik 9 urte iraungo ditu. Gertakizun politikoek Junker eta Herediaren lana geldiarazten dute kare -mendigune handian sartzen direnean. Urte luzeetan zehar euren neurketak ahaztuak geratuko dira. Baina beste batzuek, misio antzekoa aurrera atera nahi dute, Jean Vidal eta Henri Reboulek Frantzia hegoaldetik mugatzen diren mendien altuera jakin nahi dute. Misio zientifikoa guztiz pribatua da, aurkikuntzaren gustuagatik.

1786an Reboulek egindako kanpainaren apenas ez dago daturik. Jakina da, Auñamendi igo zela. Hurrengo urtean, Reboulek uztail eta abuztu hilabetetan zehar kanpain berri bat egingo du Vidalekin batera.

Gure data gakora iristen gara:1787ko abuztuaren 8a, urtebete zehatz Mont Blancera igo zenetik. Bi jakintsu pic du Miditik jaisten dira Oncet lakutik. Lakuko ertzean kasualitatea gertatzen da, turisten ilara tontorrera abiatzen da. Iritsi berrien artean Ramond de Carbonnieresek bere jauna Roheneko kardinala laguntzen du.Agurrak, hitz egiten da. Daudenetik mendikateko zati handiren ikuspegi pribilegiatua izaten dute. Reboulek dio: Pic du Midi garrantzi gabekoa da, mendi altuak han daude hegoalderantz. Han izotza, glaziarrak daude, Alpeetan bezala. Ezagutzen duena, neurtu duena eskuz señalatzen eta zerrendatzen du. Une hartan, bere ustez,Pirinioetako gailurrik altuena kupula elurtua da Gavarnie alderantz altxatzen dena. Bi urteren buruan, hirugarren kanpainean, Montes Malditosen nagusitasuna aurkituko du. Beraldiaren arabera, han, instant hartan, Pirinioak jaiotzen dira gaur egun ezagutzen dugun bezala..

Ramondi, zehaztu gabe dagoen gaiak interesa sortzen dio. Beranduago, Baregesen, non egoten diren ostatuz, Reboulek Pic du Miditik hartutako profila ematen dio. Kupula elurtu hori lehendabiziko aldiz igotzea bultzatzen duen grina sortzen da, Pirinioetako tontorrik altuena ote da?. Kupula honetara hurbiltzean desagertzen da, Mont Perdu da

Reboul eta Vidalek egindako Pirinioetako krokisa Bigorreko Miditik ikusita .Ramond de Carbonnieres. Observations faites dans les Pyrénées, pour servir de suite à des observations sur les Alpes. Paris, 1789.

Bibliografía: Henri Beraldi: Balaïtous et Pelvoux. Jatorrizko testuak 1907 eta 1910ean argitaratuta.

FTer (Fidelek euskaratu du)